Хезмәт

Балтач районы

18+
2024 - Гаилә елы
Азьлане

Ашальчи Оки — удмурт нылкышнолэн символэз

Нырысетӥ удмурт нылкышно гожъяськисьлэн творчествоез пачылмемын лякыт сямен но юн мылкыдэн.

Литература сярысь вераськом ке, та удысысь котькуд гожъяськись висъяське аслаз манереныз но гожъяськон сямъёсыныз. Соос адямилэсь аспӧртэмлыксэ, малпанъёссэ шараяло, дуннеын бугыръяськись вакытъёсы но куддыр бадӟым юрттэт луо. Литературалэн дунъетъёсыз но амалъёсыз котьку вошъяськон сюрес вылын сылӥзы, озьы ке но литературалэн интыез адямилэн улоназ воштонтэм кыле.

Ашальчи Окилэн сюлмысь гожтэм огшоры улонысь ужпумъёсты йӧтӥсь кылбуръёсыз ужась калыклы матын луизы. Секыт но шимес аръёсы ортчем егит дырез Акилина Григорьевналы бадӟым лул кужым сётӥз. Улоназ трос секытъёсын пумиськем нылкышнолэн творчествоез туала удмурт кышномуртъёслэсь зӥбыт сямзэс но сайкатыны быгатоз.

Нылкышно сюлмысь потэм чуръёс анай киос сямен секыт дыре шунто но сюлэмез буйгато. Ненег нылкышно сюлэм кылбуръёсаз буйгатон но валан шедьтоз. Соослэн пуштроссы но валтӥсь малпанъёссы тодэ кылё, шуныт пырто но азьпалан улонлы кыӵе ке инъет пукто.

Ваньмыз кутске 1918 арын, куке «Виль синь» вакытлыко (периодической) изданиын калык азе потӥзы солэн гожъямъёсыз. 10 ар ортчыса, вань дуннелы шуд усиз адӟыны солэсь нырысетӥ бичетсэ — «Сюрес дурын» кылбур сузьетсэ. («Сюрес дурын» кылбур аслыз кыкетӥ улон шедьтӥз кырӟанын, со кырӟан удмурт калык пӧлын туж вӧлмемын).

Котькуд адямилэн кадь ик Ашальчи Окилэн но улоназ туж секыт дыръёс луизы — 1933 арын фашистъёсын герӟетъёсыз кылдӥзы шуыса, юнме шорысь сое янгыше уськыто. Со дырысен Акилина Григорьевналэн улоназ быронтэм допросъёс, отделение ветлонъёс но показани сётонъёс кутскизы. Озьы ик мукет веран но вань: поэтесса политической репрессиосы шедиз. Соку трос гинэ советской писательёс понна секыт но шимес вакыт луиз. 

Но аслэсьтыз власть но политической улон шоры учконъёссэ со ноку ӧз шарая, меӵак веранъёслэсь палэнскиз но ваньзылы валамон кариз: та вераськон тема солы кельшымон ӧвӧл. 

Выльысь сяськаяськон вакытэз Ашальчи Окилэн Хрущёв кивалтон вакытлы тупаз. Талы лулпуш кужым сётӥзы солэн матысьёсыз но эшъёсыз. Соку Ашальчи Оки аслэсьтыз гожъямъёссэ ӟуч кылын поттыны кутскиз. Тазьы солэн лыдӟисьёсызлэн лыдэз но будӥз, калык пӧлын юн пыкет но шедьтӥз.

Удмурт литература понна трос лэсьтэмез сярысь верано ке, огъя СССР-лэн литератураяз кужым пыртэмзэ но палэнэ кельтыны уг луы. Солэн ужъёсыз котькуд калыклэн улонысьтыз сямъёссэ, секытъёссэ, малпанъёссэ валэкто, озьы ик нылмуртлэсь сюлэм шӧдонъёссэ но шараяло. Маиз Ашальчи Окилэн туж усто пӧрме — солэн гожъямъёсаз мултэс пафосэз но вылӥ веранкылъёсыз ӧвӧл, соос валамон но капчи кылын гожтэмын.

Котькуд чурез яратон, адями, инкуазь, котькуд нуналысь шумпотонъёс сярысь ортчыт ненег кылъёсын пачылмемын. Гожтэмъёсыз лыдӟисьёсты серекъято но бӧрдыто, вераса быдтонтэм луись мылкыдъёс кельто, лулэз бордаз кыско. 

Ашальчи Окилэн кылдытос дуннеез трос темаё луэмен уг висъясько, азьпал радын сыло огшоры нылмуртлэн малпанъёсыз, курадӟонъёсыз но шумпотонъёсыз. Туж шер гинэ пумитаны луэ философской но патриотической пуштросэн тырмытэм гожъямъёссэ. Солэн гожъямъёсыз Совето Союзысь но солэн палэнысьтыз трос гинэ мукет кылъёсы берыктэмын. Жан Люк Моро — француз кылысь кылэ берыктӥсь поэт — сое нылкышно лулэз усьтӥсь шуэ. Туннэ нуналэ но Алнашын интыяськем музейысь шедьтыны луэ солэсь берыктэмъёссэ. 

Трос пӧртэм кылъёсы берыктэм ужъёс возьмато, кыӵе кужым сёто солэн гожъямъёсыз огшоры адямилы. Трос гинэ кылбуръёсыз вордскем шаерезлы сӥземын. Со данъяське вордскем палъёсыныз, вань сюлмыз кыске гуртэ, кытын ваньмыз тодмо но дуно. 

«...— Э, шузи, казакпи, —
Пумитаз мон вази, —
Бен мӧзме-а куке
Тюрагай кыръёсын,
Чорыгед но куке
Бен мӧзме-а вуын?..»

(«Ми соин ог карын», Ашальчи Оки)

Таӵе чуръёс одно ик котькуд адямиез малпаськонэ уськытозы, дыр. Инкуазь пыр адямилэсь мылкыдъёссэ возьматон — гожъясьёс пӧлын ӵем гинэ кутӥськись амал. Вордскем шаер, анай кыл, атай юрт — ваньмыз адямиез бордаз кыске. Соин таӵе тематикая кылбуръёс котьку асдыръем луо. 
Со нылкышнолэсь образзэ небӟытыса, чебермаса, идеализировать карыса уг гожты, солэн героиняосыз трос гинэ курадӟонъёс пыр пото, пельпум вылысьтызы ныпъетсэс данэн нулло. 

«...Мон, удмурт ныл, огнам
Малпасько ас поннам
Лудъёсме, тэльёсме,
Кыдёкысь гуртъёсме...»

(«Та бадӟым городын», Ашальчи Оки)

Нылкышно чуръёсысь шӧдӥськом нылмуртлэсь ас вылаз кылкутон басьтэмзэ («мон»). Со вала: дуннеын ачиз гинэ аслыз юрттыны быгатэ. Со дыре ик ас выжыезлы матын луэмзэ возьматэ. Дореныз матысь кусып воземез, мӧзмемез но юн шӧдӥське. Вань кылбур городлэн но гуртлэн аспӧртэмлыкъёсызлы сӥземын ке но, Ашальчи Окилэн кылбуръёсыз мур пуштросэн висъясько. Нимысьтыз та кылбур озьы ик адямиослэсь кусыпъёссэс но возьматэ кадь.

Вакчи веросъёсыз но лыдӟись понна туж кельшымон луозы. Соос огдыре капчи серем пыр гожтэмын ке но, мукет дыре ик мур пуштросэн но тырмытэмын. Улонысь сюлэмшугъяськытӥсь но бугыръятӥсь темаос пыр адямилэн йыраз пайдаё малпанъёс но лыкто.

Туннэ нуналэ Алнашын Ашальчи Окилы сӥзем музей но вань. Озьы ик 1994 арысен Ашальчи Оки нимо Удмурт йӧскалык литературной премия но радъямын. Со висъя нылкышно-азьветлӥсьёсты, кудъёсыз улӟыто но азинто удмурт йӧскалык лулчеберетэз, наукаез, дышетонэз но эмтодосэз (медицинаез). Арлы быдэ Удмурт Элькунысь Кун Кенешын соосты сӥлы карыса пусъён ужрад ортчыто.

Туала мерлыко сетьёс бадӟым луонлык сёто трос иськемъёсты матынгес карыны. ВКонтактеысь Ашальчи Окилы сӥзем музейлэсь бамзэ шедьтыса, гожтоно кариськи отын ужасьлы. Музей Алнаш ёрослэн лулчеберетъя юртэныз герӟаське. Отын ужась Лилия Рыбакова азьло ик туж паймиз, кызьы Татарстанысь юаллясько Ашальчи Оки сярысь:

— Ми понна но быдэс элькунмы понна Ашальчи Оки туж данъяськымон адями луэ. Алнаш ёрослэн лулчеберетаз но со бадӟым валтӥсь инты басьтэ. Музее трос калык вуылэ — пичиос но, мӧйыос но. Паймымон кадь, туала адямиослы туж матын луыны кутско вашкала арбериос но огъя вашкала улон. Ми доры вуылӥзы кунгож сьӧрысь но. Соос понна тунсыко вал кылысь кылэ берыктонъёс. Юан но кылдылӥз, малы нимысьтыз Ашальчи Окилы сокем бадӟым саклык висъяло шуыса, соос вераллязы: «Ашальчи Окилэн гожъяськон амалъёсыз пӧртэм калыклы тупась луо. Со дыре ик валамон кылын гожтэмез берыктыны но капчи». Зэмзэ но, удмурт калык понна тыршемез али вуэ кадь. Юн оскисько, азьланяз но солэн гожтэмъёсыз, кенешъёсыз калык пӧлын улозы шуыса. Ведь котькуд писательлэн валтӥсь ужез — калыклы кыӵе ке пайдаё улон дэмлан сётон но пушказы инъет кылдытон. Соку гинэ писательлэн дунне вылын миссиез лэсьтэмын шуыны луэ. Малпасько, Ашальчи Оки та веранэз зэматӥз шуыса.

Материаллэн кутсконаз ик гожтӥ вал, Ашальчи Окилэн гожъямъёсыз туала нылкышнолэсь зӥбыт сямзэ сайкатыны быгато шуыса. Кызьы со шӧдӥське? Нырысь ик, котькинлы валамон: туала нылкышнолэн киын быдэстоно ужез трослы капчияз ке но, со озьы ик пӧртэм пумо ужъёсты вылаз басьтэ. Улон трослы азьпала кошкемын, соин нуналлы быдэ кышномуртъёслы пӧртэм юанъёсты сэрттоно-пертчоно. Огъя ӵошатӥд ке, вашкала даурысь кышномурт быдэс хозяйствозэ вылаз нуэ вал ке, туннэ нуналэ нылкышно котькуд удысэ озьы ик вутскыны тырше. Ашальчи Окилэсь кылбуръёссэ лыдӟыса, зэмос нылкышно кужым басьтыны луэ: ужад — зӥбыт но чидась луыны, нош семьяяд — ненег но яратӥсь.

Туспуктэмъёс понна тау Л. Рыбаковалы но Р. Анисимовалы.

Следите за самым важным и интересным в Telegram-каналеТатмедиа

 

Без социаль челтәрләрдә:  ВКонтакте, ВКонтакте, ТикТок, Ютуб, Одноклассники, Телеграм, Яндекс.Дзен

 

Район тормышына кагылышлы иң мөһим яңалыкларыбызны Балтаси_Хезмэт телеграм каналыбызда да укыгыз.


Галерея

Оставляйте реакции

1

0

0

0

0

К сожалению, реакцию можно поставить не более одного раза :(
Мы работаем над улучшением нашего сервиса

Нет комментариев

Теги: Ашальчи Оки