Хезмәт

Балтач районы

18+
2024 - Гаилә елы
Азьлане

Вашкала калык сям-йылолъёс туннэ нуналэ кыӵе интыын?

Котькуд калыклэн сям-йылолъёсыз туж кулэесь, тунсыкоесь но чебересь. Соосты утён но азинтон – одӥгез валтӥсь уж.

2023-тӥ ар Элькунмылэн Раисэзлэн Рустам Миннихановлэн Указэныз Йӧскалык лулчеберетъёслэн но сям-йылолъёслэн ареныз ялэмын. Ёросын талы сӥзем ужрадъёс ортчытӥсько ке но, тросэз соос пӧлысь вань калыкъёслэсь огъя лулчеберетсэс возьматыны уг быгато. Одӥг ар куспын югдурез воштыны уг лу угось, со ваньмылы валамон, дыр, но валтӥсь юанъёсты пуктыны но соосты радъяны мултэс уз лу.

Котькуд калыклэсь историзэ басьтӥмы ке, адӟыны быгатомы, кыӵе соослэн ваньзылэн чебер но тунсыко веранъёссы, кырӟанъёссы, эктонъёссы. Калыккылос (фольклор), дӥсь пыр соос возьмато, кыӵе вал калыксылэн осконъёсыз но малпанъёсыз. Котькуд пичи калык аслэсьтыз «узырлыксэ» утьыны тырше. Удмурт лулчеберетын ужась адямиос туннэ нуналлы калыклэсь чеберзэ возьмато сцена вылын, пӧртэм ёрос но элькун ужрадъёсын. Таиз туж шумпотымон но данъяськымон.

Туала реалиос

Удмуртъёслэн историзы но сям-йылолъёсын, фольклорен узыр: кырӟанъёс, эктонъёс, дауркылъёс (легендаос), тӥрлыкъёс, киужъёс – ваньмыз та калыклэсь улонзэ возьматэ. Арлыдоослэн аръёс ӵоже люкам материалъёссы туннэ нуналэ дунлыксэс ӧз на ыштэ, соос выжыысь выжые сётӥсько. Но, туннэ улонысь реалиосты учкыса, кышкытлык кылдэ: удмурт калыклэн но удмурт кыллэн азьланез вань меда?

Арысен аре асьсэды удмуртэн лыдъясь адямиослэн лыдзы кулэсме, егитъёс понна удмурт кыл кыкетӥ интые выже, соослэн калык сямъёсты утён ужен вырыны мылзы туж ик уг поты, тросэз городъёсы ужаны кошко, ӟуч кылын верасько. Тросэзлы ӟуч кылын вераськон улоназы юрттэт луэ шуыса малпало, удмурт адямилэн акцентэз, пе, вань. Нош бадӟым улонын «шунды улын инты» шедьтыны чебер ӟуч кылын вераськись кулэ.

Пайдалы меда анай кыллэсь но сям-йылолъёслэсь палэнскон? Котькудӥз аслыз ачиз валэктон сётыны кулэ та юанлы. Малпасько, анай кылэз тодэм азьланяз мултэс уг луы. Юнме калык уг шуы: анай кылдэ ӧд ке тоды, мукетсэ но уд тоды. Юнме шуэмын ӧвӧл, малпасько, арлыдоос соин ик котькуд калыкен огкылысь улыны тыршо, пӧртэм кылъёсты но тодо. Кылъёсты тодон шаерлэн котькуд люкетаз бадӟымесь сюресъёс усьтэ, нош мукет кылъёсты дышетон понна, нырысь ик ас калыкедлэсь историзэ тодоно.

Сям-йылолъёсты утёнэн герӟаськем югдурез учконо ке, туннэ нуналэ суред сыӵе ик мӧзмыт уг адӟиськы: егитъёс тыршо калык дӥськутъёсты выльдыны, пӧртэм чеберъяськон арбериос лэсьто, калык кырӟанъёсты выль сямен чузъяськыто. Удмурт лулчеберетлэн азьланезлы оскон пичияк ке но улэ на. Нимысьтыз сӥзем ужрадъёс пыр пичиысен ик вашкала йылолъёсын тодматско, калыклэсь аспӧртэмлыко луэмзэ висъяло.

Одӥгез тужгес но зэмос сям-йылол кылдӥз ас дыраз Шор Кушкет шоръёзо школаын – котькуд нылаш аслыз камали лэсьтыса школаез йылпумъяз. Малпасько, котькудӥз соос пӧлысь али шумпотыса учке ас киыныз лэсьтэм жин-жин вазись коньдонъёсын чеберманъёсыз шоры. Удмурт калык понна та сям-йылолъёсты утёнлэн одӥгез зэмос примерез луиз.

Таӵе бадӟым ужлы кутскон сётӥз но азинскыны луонлыкъёс кылдытӥз школалэн азьвыл директорез Иван Васильевич Ермаков. Вань сюлэмзэ сётыса нимысьтыз та ужен вырыны кутскиз технологияя, удмурт кылъя но литературая дышетӥсь  Антонида Васильевна Ермакова. Пенсие потэм бераз солэсь ужзэ Мария Петровна Николаева азьланьтӥз.

Шор Кушкет шоръёзо школаын дышетскем бере, соосын мынам дышетсконэ но герӟаськиз. Иван Васильевич – нырысетӥ директормы луиз, Антонида Васильевна технология урокъёсты дышетӥз, Мария Петровна – удмурт кылъя но литературая, суредаськонъя тодонъёс сётӥз, берлогес технология урокъёсты но нуиз. Ваньзы али дано шутэтсконын, гуртооссы, вань ёрос калыклы гажамон адямиос луо. Туннэ нуналэ соос ваньзы одӥг гуртын уло, удмурт кылэз но лулчеберетэз утён ужъёсы али ке но пырисько.

Камали лэсьтон уж борды мылысь-кыдысь кутским Мария Петровнаен. Нырысь ик выкройка лэсьтӥм, собере удмурт калык сярысь литератураез лыдӟим, лыдъямы, кӧня коньдон кулэ луоз, люкамы сое. Камалиез огшоры гинэ лэсьтыны уг луы, котькуд весьлэсь, коньдонлэсь, пужылэсь интызэ тодыны кулэ. Коньдонлэсь интыя кулэ луэмзэ но сак учконо: трос яке ӧжыт луиз ке, чеберлыкез быре.

– Кытысен кылдэмзэ кин тодэ ни. Вашкала камали ӧжыт луэмен вераськем вал, дыр. Нылъёс асьсэос кутскизы камали лэсьтон ужен вырыны. Концертъёсы ветлыны кулэ вал. Асьтэос но лэсьтӥды ук. Арысен аре нылъёс тунсыкъяськемен та уж школалэн историяз йылол луыса кылиз, – вера Иван Васильевич.

– Туннэ нуналэ удмурт школалэн тусыз ышыны кутске. Кышкытлык кылдэ азьланяз удмурт йӧскалык дышетсконлэн сылмемезлы, – малпанъёсыным люкиськи Иван Васильевичен.

– Сям-йылолъёслэн кошкеменызы гинэ кыл уз быры. Дышетӥсьёс огкылысь ужазы ке, анай-атайёслэн валанзы луиз ке, ваньмыз умой луоз. Виктор Павлович Камаев но бадӟым уж нуэ удмурт фольклорез утёнын. Баянэныз шудыса, кырӟанъёсты дышетыса, школалэн удмурт «шӧмыз» кыле на, – осконэн вераз дано кивалтӥсь.

Виктор Павлович Камаев Шор Кушкет шоръёзо школаын крезьгуръя урокъёсты дышетэ. Солэн ужан стажез 40 арлы матынъяське! Малпаське гинэ: ӝыны даур пала улонзэ дышетон ужлы сӥзьыса, нылпиосын ужан мылкыдыз чик но ышымтэ на. Солэн фольклор коллективез пӧртэм арлыдъёсты люка: покчи классъёсысен бадӟымозь. Соин ик, дыр, школаысь коллектив пӧртэм ужрадъёсы пыриське, грантъёсты утэ, удмурт калыкез пӧртэм калыкъёс пӧлын адӟем карымон возе.

Камали – удмурт нылкышнолэн узырлыкез. Споръяськисез но уз лу, дыр. Сое лэсьтон техникаез тодыса, котькуд нылаш ассэ утись чеберман лэсьтыны быгатоз. Азвесь коньдонъёслэн кужымзы жин-жин вазёнын гинэ ӧвӧл, соос урод синъёслэсь утиськыны но юртто. Камалиез кылдыто пӧртэм люкетъёслэсь, та сярысь вань удмуртъёс тодо. Котькуд люкетэз бадӟым роль шудэ. Макем камали чибориё но яркыт, сокем нылкышнолэн тусбуйез паськыт усьтӥське.

Мон понна камали лэсьтон уж пайдаё луиз. Университетын дышетскыкум но камали туж кулэ луиз: котькуд ужрадъёсы пыриськыса, данъяськыса вераны быгатӥ, ачим лэсьтӥ шуыса. Концертъёсын ветлыны адямилэсь куроно ӧй вал ни: ваньмыз аслам, ас киыным лэсьтэмын.

Туннэ нуналлы 2 комплект дась: кыкез но пӧртэм, мылкыдъёсме шараяны юртто, кыкез но ачим понна дуно. Нырысетӥ комплект школаын дышетскон дыръёсты тодам вайытэ, котькуд коньдон яке весь мульы нимысьтыз материал лыдӟыса вуремын, вашкала камалиез ӵошатыса лэсьтэмын; кыкетӥез – сцена вылын ветлыны тупатэмын: пӧртэм яркыт весьёсын, висъяськись люкетъёсын.

Кулэ вал-а камали лэсьтонлы сыӵе бадӟым инты висъяны? Одно ик! Нылъёс 2 ар куспын (10, 11 классъёсын) чебересь калык пужыосты дышетӥзы, камали лэсьтон историен тодматскизы, удмуртъёслэсь пӧртэм буёлъёс шоры учкемзэс тодӥзы. Сотэк нокызьы уг луы! Котькуд пужылэсь, буёллэсь пуштроссэ тодытэк калык костюм но, тӥрлык но лэсьтыны шонертэм луоз. Историез тодытэк азьпала уд мыны, шуэ калык. Зэмзэ ик, куке адями историен ӵош вамышъя, сям-йылолъёсты гажа но уте, калык уг ышты аслэсьтыз азьлань сюрессэ.

 Али дыре берытскыса

Жаляса верано, туннэ нуналлы, дышетскон сӧзнэтын воштӥськонъёсын сэрен, та йылол пыраклы вунэтэмын ни. Удмурт калыклэн азинскон сюресаз ёросысьтымы одӥг гинэ школа луыса та йылолэз возёно вал. Тае радъян ласянь школа гинэ ӧвӧл, ёросысен но юрттэт луиз ке, умой луысал.

Котькуд удмурт нылашлэн тыршемез адӟиське кылдытэм киужъёсыз пыр. Ӝикыт, чылкыт арбериос пыр котькуд адямилэн мылкыдыз шараяське.

Йылпумъян

Та ужлэн пайдаез вань: нылъёс азьланяз асьсэлэн нылъёссылы но камали лэсьтон ужез пыӵатыны быгатозы. Удмурт калыклэн ог люкетэз весяк улонзы пыр адӟиськоз. Озьыен, оло удмурт кыллы тунсыкъяськонзы но трослы йылоз. Калык чеберманъёсты кылдытон уж мукет киужъёслы но яратон пыӵатоз. Вашкала адями озьы ик улэм: вань кулэ луись арбериосты ас киыныз кылдытыса, радъяса.

Азьланяз вашкала калык тусбуез ыштонтэм понна, сям-йылолъёсты одно ик утьыса возьыны кулэ. Соос котькуд улон учыръёсы юрттыны быгато, калыклэсь аспӧртэмлыксэ возьматыны быгато!

Справкалы

Дышетскон сӧзнэтъёсты ӵошатӥд ке, пӧртэмлык син азе соку ик пуксе: азьло дыръёсы нылпиос понна практической материал тросгес сётэмын вал, улонын кулэ луись быгатонлыкъёсты шонер кутон дышетӥсьёс понна валтӥсез луиз. Нош али дыре тросгес теоретической материал вылын ужало. Кин ке шуоз, туала дышетскон сӧзнэтын пӧртэм ӵектонъёс, конференциос, ужрадъёс кылдытэмын, но пиналъёс зэмос улонын кутоно визьнодъёсты басьто меда? Дышетонлэн куронъёсыз арысен аре тросгес луо.

Нимысьтыз басьтоно ке технология урокъёсты, азьло дыре соос нылъёс но пиос понна нимаз кабинетъёсын мынӥзы. Улонын кулэ ужъёслы дышетскон туж пайдаё луиз. Нылъёс пӧраськыны, вуриськыны, пӧртэм киужъёслы, бакча утялтыны дышетскизы, нош пиос юртъерез юнматон ужен, техникаен тодматскизы, ас киынызы пӧртэм арбериос но лэсьтӥзы. Сыӵе дышетсконлэн емышъёсыз нылпиослэн ас улоназы бадӟым юрттэт луизы.

Выль кизилиослэн вордӥськемзы

Калыккылос сярысь вераськон потэмен, Шор Кушкет шоръёзо школаын дышетскись пиналъёс сярысь но вераме потэ, нимаз ик 2018 арын дышетскыны пырем нылпиос сярысь. Туэ соос 4-тӥ классэз йылпумъязы ини. Покчи классъёсын дышетскытозязы та пиналъёс асьсэды пӧртэм ужрадъёсын возьматыны быгатӥзы. Класслэн кыкетӥ анаез, «Шунды сиос» коллективен кивалтӥсьсы – Галина Борисовна Евдокимова – трос аръёс ӵоже покчи классъёсын дышетӥсь луыса тырше ини, ёросысь «Кенеш» огазеяськонлэн ёзчиез луэ. Ужан сюресэз весяклы пиналъёслы тодон-валан сётонэн герӟаськемын. Дышетон нагрузкаез секыт луиз ке но, удмурт кылэз азинтон ужлэсь уг палэнскы. Нылпиослы анай кыллэсь чеберлыксэ но кулэлыксэ возьматыны тырше.

Галина Борисовналэн дышетон удысын, ӟучъёс шуэм сямен, «чуйкаез» вань. Котькуд нылпилэсь аспӧртэмлыксэ шараяны быгатэ, нокинэ уг висъя, ужаз тунсыко дышетон амалъёсты пыртыны тырше, уйёссэ жалятэк урокъёслы лад-лад дасяське. Соин ик, дыр, солэн 15 нылпиосыз но 1-тӥ классысен ик кылкутӥсь но тыршись луыса будӥзы.

– Нылпиос 1-тӥ классысен ик удмурт кырӟанъёсты, эктонъёсты яратӥзы. Соин ик ялан пӧртэм позыръяськонъёс (дискотекаос) радъяно луиз. Вашкала удмурт кырӟанъёсты, эктонъёсты дышетӥм. Удмурт лучеберетъя «Мудорвай» но эктонъя но кырӟанъя «Эшъяськонлэн ошмесэз» ёрос вожвылъяськонъёсы пыриським, призо интыос басьтылӥм. 1 но 2 классъёсын Арсений Михайлов пичи мызганзэ нуллыса, лушкемен удмурт крезьгуръёсты шудыны кутскиз. Тужгес но агай сямен шудыны яратӥз. Мукетъёсыз пиос эктыны дышетскизы. Каллен-каллен коридоре потыны кутскизы, малы ке шуоно школаысь возьмаськисьмы (охранник) – Толягаймы – соослы кичабиз. Нырысетӥез зэмос выступленизы анай-атайёссы понна луиз – видео форматэн. Вань классэн соос эктӥзы но кырӟазы Анайёслэн праздниказы. Со вал соослэн нырысетӥ кузьымзы. 3 классысен фольклорзэс (апай, агай сямен, сюан гуръёс) школа но ёрос сцена вылын возьматыны кутскизы. 4 классын ини элькун но улоскуспо уровенен вожвылъяськонъёсы пыриським. Татын вормонъёсмы бадӟымесь вал – лауреатъёс но вормисьёс. Арсений озьы ик ассэ возьматыны быгатӥз: «Наш дом – Татарстан» элькун фестивальын лауреат луиз. Котькуд школаын ортчись семинаръёсын, праздникъёсын коллективлэн выступлениоссытэк уг ортчо. Малпасько, азьланяз но бадӟымесь вормонъёссы луозы, – малпанъёссэ вера Галина Борисовна.

Таиз сям-йылол но школалэн историяз пырыса кылиз ке, умой луысал.

Зэмзэ ик, нылпиосты 4 ар куспын малпаськытӥсь карыны шуг ке но, Галина Борисовна ӧз кышка соослы вань кужымзэ но сюлэмзэ сётыны. Вуись дышетскон аре Галина Борисовна нош ик 1-тӥ классэн ужаны кутскоз. Малпасько, нылпиосыз тыршемзэ дунъялозы но вань понэм кужымез аслыз ӟечен гинэ берытскоз!

Николай Никифоровлы сӥзем лыдӟонъёс

Озьы ик, удмурт литература понна но нимысьтыз ужрад кылдытэмын Шор Кушкет шоръёзо школаын ик. 2019 арын ортчиз «Никифоровские чтения» шуыса нимаськем I-тӥ Улоскуспо научно-практической конференция. Со Балтась ёросысь Вуж Турья гуртысь удмурт писательлы – Н.М. Никифоровлы сӥземын вал.

Татчы пыриськизы пӧртэм школаосысь дышетскисьёс но дышетӥсьёс. Нырысь конференция ёросын гинэ вӧлмиз, кылем арын солэн географиез паськытаз ни: со улоскуспо луиз. Котькуд пыриськись сертификатэн пусъемын вал, нош вормисьёс –  1, 2, 3 степенё дипломъёсын. Вань ужъёсты нимысьтыз бичетэ поттыны луонлык кылдӥз.

Конференция озьы ик удмурт калыклэсь лулчеберетсэ, киужъёссэ, пӧраськонъёссэ но возьматӥз на: дышетӥсьёс лыктэм куноосты вашкала сямъёсын тодматон понна сэрегъёс кылдытӥзы.

Ваньмыз та ужрадъёс удмурт вашкала но туала сямъёсты утён понна бадӟым инъет луо. Котькуд удмурт калыкез возьматӥсь интыын пӧртэм сям-йылолъёсты утён ужрадъёс ортчытӥськысалзы ке, удмурт кыллэн вуоноез но шара адӟиськысал. Та ласянь адӟем карымон луэ Шор Кушкет шоръёзо школа. Котькуд ужрадъёссэс удмурт шӧмо карыса, нылпиослэсь но лыктэм куноослэсь мылкыдзэс бугырто. Азьланяз но школаын ужасьёслы удмурт йылолъёсты утён ужын азинлык сӥзиськом!

Следите за самым важным и интересным в Telegram-каналеТатмедиа

 

Без социаль челтәрләрдә:  ВКонтакте, ВКонтакте, ТикТок, Ютуб, Одноклассники, Телеграм, Яндекс.Дзен

 

Район тормышына кагылышлы иң мөһим яңалыкларыбызны Балтаси_Хезмэт телеграм каналыбызда да укыгыз.


Галерея

Оставляйте реакции

0

0

0

0

0

К сожалению, реакцию можно поставить не более одного раза :(
Мы работаем над улучшением нашего сервиса

Нет комментариев

Теги: сям-йылолъёс