Түнтәр феномены

Ул авылның үткәннәренә багышлап берничә китап язган, аларны Интернетта урнаштырган. Рәфхәт абыйның тәмләп һәм башка беркем дә игъ­тибар итми торган үзенчәлекле де­тальләргә тукталып сөйләвеннән Түнтәр феноменын берникадәр дәрәҗәдә аңладык.

Бу авыл XVII гасыр ахырын­да нигезләнгән булса кирәк. 1730 елда монда Габдеразак хәзрәт күчеп килә. Түнтәрнең гыйльми тарихы әнә шул чорда башлана, 1740 елда беренче мәдрәсә ачыла. Авыл халкы Габдеразак хәзрәтне беренче имам буларак истә кал­дырган. Хәзергесе көндә аның кабере булырга тиеш урында зур кабер ташы куелган.

Гаяз Исхакый үз заманында Идел‑Урал төбәгендәге иң абруй­лы суфи ишаннар турында язган­да, өч шәхескә туктала: Троицки­дагы Зәйнулла ишан Рәсүлевка, Чистайдагы Закир ишан Камалов­ка һәм Балтачтагы Мөхәммәтга­ли ишан Түнтәригә (1788–1874). Түнтәр мәдрәсәсенең тирә-яктагы иң көчле уку йорты буларак таны­луы Мөхәммәтгали ишан белән бәйле дә инде.

Мөхәммәтгали ишан башта шушы төбәктә белем ала: Сасна авылында, Мәчкәрә мәдрәсәсендә укый. Шуннан соң Бохарага китә, Әфганстан һәм Һиндстанда сәяхәт итә. Түнтәргә кайткач, имамлык вазыйфасын башкара башлый һәм тарихка кереп калган Түнтәр мәдрәсәсен ача. Мөхәммәтгали ишанның абруе һәм белеме нә­тиҗәсендә мәдрәсә бик тиз ара­да илнең төрле почмакларыннан килгән шәкертләрне имамлыкка әзерләүче көчле уку йорты булып өлгерә.

Ишмөхәммәт Динмөхәммәт улы да шушы мәдрәсәдә укый. Мөхәммәтгали ишан игътибарлы һәм сәләтле шәкертне тиз күреп ала. Аның киңәше белән Иш­мөхәммәт Бохарага китә, анда бе­лем алганнан соң, кабат Түнтәргә кайта. Бу вакытта Мөхәммәтга­ли ишанның дәвамчысы булып аның кияве Шәмсетдин хәзрәт хезмәт итә. Ул да вафат булгач, авыл халкы Ишмөхәммәтне имам итеп сайлый. 1877 елда ул Түнтәр мәхәлләсенең имам-хатибы бу­лырга указ ала.

Шулай итеп, Ишми ишан Түнтәр авылының инде тарихы һәм исе­ме булган мәдрәсәсен дә җитәкли башлый. Рәфхәт абый Зарипов аны тирән белемле, көчле их­тыярлы, үз сүзендә нык торучан кеше булган дип тасвирлый. Аның чорында мәдрәсәнең чәчәк атуы дәвам итә. 1887 елда сәүдәгәр Габделлатыйф Хәкимов акчасына мәдрәсә өчен ике катлы яңа бина төзелә. Димәк, шәкертләр саны арткан була. Бу исә аның педа­гог һәм җитәкче буларак уңышы турында сөйли, дип фаразлый алабыз.

Автор: Айдар Шәйхин 

Фотограф: Александр Ефремов

Чыганак: http://protatarstan.ru/ishmi-ishan/