Тәрхан авылы да “губернатор”сыз калган, яки Тагын беткән авыллар турында

Тормышта югалтулар күп һәм төрле. Аларның һәркайсы фа­җига. Һәм һәркайсының үз ачылыгы. Әмма, килешәсездер, җир йөзеннән авыл кадәр авылның юкка чыгуыннан да үкенечле, аяныч (бигрәк тә тыныч тормышта, сәяси план нигезендә юкка чыгуыннан да аяныч), масштаблы югал­ту була алмыйдыр (күпләгән кешеләр үлеменә сәбәпче булган фаҗигаләр бөтенләй башка югал­ту, башка масштаб). Кызганыч, бүген район, ил карталарыннан “төшеп калган” авыллар­ның күпчелеге үткән гасыр уртасында юкка чыккан.

Беренче карашка юкка чы­гуның сәбәпләре төрле кебек кү­ренсә дә, уртаклыклары бер: ил­дә барган эрелән­дерү сәясәте корбаннары алар. Ирексездән, “өстә­геләр”гә – ил башлыкларына кирәк булмаган авылны саклап калыр көч юк, ахры, дип уй­ланасың. “Коры” мә­хәб­бәт кенә сәяси көчкә каршы тора алмый дигән нәтиҗәгә килә­сең. Кызганыч, бу сәясәт бүген дә дәвам итә. Шул сәбәпле Рәсәйдә көн саен өч авыл юкка чыга дип чаң суга белгечләр. Тик бу чаң­ның кайтавазы гына бик зәгыйфь: аны өстәгеләр дә ишетми, инде авылдан башка тормыш юк, авыл бет­мәсен дип яшәү­челәрнең дә фикере, мөнәсәбәте үзгәрә бара. Шә­һәрдә яшәп, “авыл бетә” дип зарланучылар сафы тагын да артырга, бүген авылда гомер сөрү­че безнең буын кешеләренең балалары хисабына тулыланырга охшаган.

...Быел язгы якта район газетасында басылган бер некрологны күреп, дертләп киткән идем: Тәрхан да “губернатор”сыз калган икән... Тәрхан исеме газета укучыларыбызга таныш булырга тиеш: бер генә кеше яшәүче Балтач районындагы бу авыл турында мин дә яздым, башкалар да язды. Авылда берүзе яшәгәнгә губернатор кушаматы алган Илгиз турында бик яратып язган идем. “Салдым”ны яратса да, күңелле әңгәмәдәш, бик ачык бу кеше турында күңелдә якты хатирәләр генә калды. Аннан соң бу авылны таралып беткән авыл дип тә, Илгизне исерек дип тә язучылар булды – үземчә, бу каралтуларга үпкәләп тә йөрдем әле (юкса “салдым”нарны яратмасам да). Тәрхан турында шулкадәр яратып, кызык итеп сөйләп, Илгиз мәрхүм ул чакта мине дә бу авылга гашыйк итеп өлгергән иде шикелле. Моннан өч ел элек шушы авылдан чыккан кешеләр очрашу үткәрәбез дип чакыргач та, бик теләп барган, катнашкан идем (“Онытыла торган авыл түгел бу” дигән язмам шулай дөнья күргән иде). “Тәрханны беребез дә онытмадык, биредә үскән һәркемнең күңел түрендә яши ул. Сөйләп-аңлатып бетереп булмаслык сагыну булып яши”, – дигән иде әлеге очрашуны оештыручы Дания апа Кәлимуллина.

Тәрханлылар гына түгел, миңа калса, беткән һәр авыл турында әнә шулай күз яшьләре катыш, мәң­гелек моң-сагыш белән искә алалар. Еллар үткән саен туган авыл, кендек каны тамган нигез дигән төшенчәләрнең кадере арта, югалган авылларның урыннарын, йорт нигезләрен, зиратларын эзләүче­ләр күбәя генә. Беткән авыл урынында үткәрел­гән очрашуларга хәт­та җир читеннән дә кайтырга тырышалар. Үзләре генә түгел, балалары, оныклары белән кайталар... Авыл үзе булмаса да, җире-суы, табигате анда калган балачак, яшьлек эзләрен, тормыш, яшәеш энергетикасын саклый кебек. Тамырына балта чапсаң да... бу бәй­ләнеш ничектер барыбер өзелми сыман.

Уйласаң, шаклар ката торган шул. Бер безнең кечкенә генә Балтач районында да егерме авыл беткән! Араларында бер мари, берничә удмурт авылы бар, калганнары татар авыллары (Акман, Әрдәял, Бакча, Барандашур Пүчин­кәсе, Бикбулат, Зирекле, Кармаль Крук, Кече Сәрдек, Кече Яңгырчы, Көекбаш, Мөниң­гәр (Арборга кушылган), Новая Гора, Пархода, Себе Усад, Тырыш, Тлогурт, Чулпан, Шуртек Пүчинкәсе, Ямбурово... исемлек кирәк дип тапсагыз гына). Бүген инде кайчандыр тормыш гөрләп торган урында басулар җәй­рәп ята (ярый әле күбесенең зираты бар, караулы). Һәм ярый әле битараф булмаган җаннар бар.

Быел әнә кайчандыр беткән Тырыш дигән авылның зираты ташландык хәлдә икәнен күреп, шул тирәдәге Көек авылында яшәүче Камил Бариев, бу хәлгә күңеле сык­рап, шәхси эшмәкәр Илдар Галиуллинга мөрәҗәгать итә. Тумышы белән Бөрбаштан булган эшмәкәр каршы килми, тиз арада коймалап алуны оештыра. Ишегенә Тырыш зираты дигән язуын да беркетәләр. Менә шулай итеп, кайчан юкка чыкканы да билгесез булган Тырыш авылы (зират исемендә генә булса да) кабат “яши” башлады.
Сүземне соңгы кешесе вафат булган Тәрхан авылы белән башлаган идем.  Район энцикло­педия­сенә кергән беткән авыллар исем­легендә Тәрхан юк. Дания апа әле дә аны беткән авыл дип санамый, “губернатор”сыз калсалар да. “Мө­нирә һәм Га­лим­җан Муллага­лие­в­ларның  балалары, оныклары  җәй җи­түгә әти-әни йортына кайтып,  каралты-кураны карыйлар, йорт­ны төзекләндерәләр, яшелчә үстерәләр.  Авылга сукмак та өзел­ми: биредә  ахирәт дөнья­сына күч­кән безнең әби-бабай­лар, туганнар.  Берәүләр  чардуганнарны тө­зәтә, буйый; икен­челәр вафат булганнарга чардуган кора, мәрхүм­нәр рухына Коръән укып, дога кыла. Җиләк пешүгә, тау бите халык белән тула. Барыбыз да сагынып кайта”, – ди ул.

Һәм: “Туган як, туган җир, әти-әни нигезе, үзебез туып үскән йорт­ны, яшел үлән каплаган урамны сагыну бу, – дип дә­вам итә. – Әлеге төшенчәләрнең асыл мәгънәсен яши-яши генә аңлыйбыз икән. Туган авылыңа кайтып, балачак хатирәләрен яңартып, авылдаш­ларың белән очрашып, вафат булган иң якын кешеләреңә зиярәт кылу – бер мизгелдә аңлатып булмаслык хисләр өермәсе һәркемне урап ала. Бу хисләр безгә бик тә якын. Ул яктан без бик бәхетле: элекке авылдашлар белән берничә тапкыр булса да, җыйналып очраша алдык. Моннан алдагы (2015 елда) очрашуда 3 елдан соң кү­решергә дип килешеп таралышкан идек. Сәбәбе дә бар: быел авы­лыбызның күркәм юбилее – аңа 90 ел. Август башында очрашырбыз дип хәзер­ләнеп йөрибез. Авылга кайтсаң, хати­рәләрдән җан бер ярсып өзгә­ләнә, бер сөенә... Анда әле дә, балачак истәлеге булып, без утырткан нарат, чыршы үсен­теләре үсә: Байтирәктә, Зәрәки, Сәлия буйларында урман булып шаулый”...

Әйе, хикмәт тә менә шунда: бер генә кешесе булса да, авыл яши, бер генә дәвамчысы булса да, аны беткәннәр исемлегенә кертмәс өчен җан тартыша. Вакытлыча кайтып яшәүчеләр хисабына булса да, Тәрхан кебек авыллар әле исем­лектә, картада калсын, ”губер­натор”сыз булса да яшәсен иде.

(“Ватаным Татарстан”,   /№ 109, 03.08.2018/)